ünlü düşmesi ne demek?

Ünlü düşmesi, Türkçede görülen bir ses olayıdır. Genellikle ikinci hecesinde dar bir ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcüklerde görülür ancak istisnaları mevcuttur.

İki heceli sözcüklerde

İki heceli bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlü düşer:

yalın-ız = yalnız (aradaki ı harfi düşmüştür)
burun-um = burnum (aradaki u harfi düşmüştür)
boyun-um = boynum (aradaki u harfi düşmüştür)
omuz-um = omzum (aradaki u harfi düşmüştür)
ağız-ım = ağzım (aradaki ı harfi düşmüştür)
alın-ım = alnım (aradaki ı harfi düşmüştür)
karın-ım = karnım (aradaki ı harfi düşmüştür)
isim-im = ismim (aradaki i harfi düşmüştür)
fikir-imiz = fikrimiz (aradaki i harfi düşmüştür)
keşif-im = keşfim (aradaki i harfi düşmüştür)
beyin-in = beynin (aradaki i harfi düşmüştür)
resim-in = resmin (aradaki i harfi düşmüştür)
devir = devri (burada sadece harf yerinin değişmesi olmuştur)

ÖNEMLİ: Bu sözcükler bir ikileme oluşturduğunda ünlü düşmesi görül<u>mez</u>:¹

burun buruna, omuz omuza, devirden devire, ağızdan ağıza

Bunun haricinde birleşik isim oluşturan bazı isimlerde de ünlü düşmesi görülür:

kahve-altı = kahvaltı (aradaki e harfi düşmüştür)
ne-için = niçin (aradaki e harfi düşmüştür)
ne-asıl = nasıl (aradaki e harfi düşmüştür)
sütlü-aş = sütlaç (aradaki ü harfi düşmüştür)
güllü-aş = güllaç (aradaki ü harfi düşmüştür)
cuma-ertesi = cumartesi (aradaki e harfi düşmüştür)
pazar-ertesi = pazartesi (aradaki e harfi düşmüştür)

İsimden oluşturulan fiillerde

Bazı isimlerin, ünlü ile başlayan yapım ekleri veya yardımcı fiiller alarak, fiil gövdesi haline gelmeleri sonucunda oluşur

meyil+etmek > meyletmek
sabır+etmek > sabretmek
seyir+etmek > seyretmek
küfür+etmek > küfretmek
emir+etmek > emretmek
şükür+etmek > şükretmek
hapis+olmak > hapsolmak
kayıp+olmak > kaybolmak
kahır+olmak > kahrolmak
sarı-armak > sararmak
koku-lamak > koklamak
yumurta-lamak > yumurtlamak
ileri-lemek > ilerlemek
oyun-amak > oynamak
sızı-lamak > sızlamak

Fiilden oluşturulan isimlerde

Fiil köklerinden yapım ekleri ile isme dönüşen bazı sözcüklerde görülür:

uyumak > uyku (u düşmüştür)
kıvırmak > kıvrım (ı düşmüştür)
devirmek > devrim (i düşmüştür)
çevirmek > çevre (i düşmüştür)
kavuşmak > kavşak (u düşmüştür)
buyurmak > buyruk (u düşmüştür)

Belirtisiz ad tamlamasıyla oluşturulan yer adlarında

Kadıköyü > Kadıköy
Tekirdağı > Tekirdağ
Elmadağı > Elmadağ
Güniz Sokağı > Güniz Sokak

Yaygın hatalar

Aşağı, yukarı, içeri, dışarı, bura, şura, ora, ileri gibi sözcükler herhangi bir ek aldığında sonlarındaki ünlüler konuşma dilinde düşme eğilimi gösterse bile (yukarıda yerine yukarda, içeride yerine içerde vs.); yazılışta ünlü düşmesi görül<u>mez</u>:²